۱. مقدمه

در شرایط ناپایداری اقتصادی، نوسان شدید قیمت، و فشار اجتماعی برای کنترل هزینه معیشت، دولت‌ها به‌سرعت به ابزارهایی مانند تعیین سقف یا کف قیمت روی می‌آورند. اجرای قیمت‌گذاری دستوری در کشورهای مختلف (از اقتصادهای پیشرفته تا بازارهای نوظهور) با انگیزه‌های متنوعی ازجمله حفاظت از مصرف‌کنندگان آسیب‌پذیر یا مقابله با افزایش‌های ناگهانی قیمت همراه بوده است. با این حال، تجربه‌های تاریخی و مطالعات جدید نشان می‌دهد که کنترل مستقیم قیمت بدون تامین و مدیریت عرضه و بدون سازوکارهای جبران مؤثر، می‌تواند تحریف‌های بلندمدت بازار ایجاد کند (Guénette, 2020; Aparicio & Cavallo, 2021).

هدف این گزارش ارائه چارچوبی تحلیلی برای ارزیابی هزینه‌ها و منافع قیمت‌گذاری دستوری و پیشنهاد تدابین سیاستی است که از اشتباهات مرسوم در طراحی و اجرای این سیاست پیش‌گیری کند.

۲. مبانی نظری قیمت‌گذاری دستوری

۲.۱ مکانیزم بازار و تأثیر کنترل قیمت

در چارچوب عرضه و تقاضا، قیمت نقش مکانیزم تخصیص منابع را ایفا می‌کند. وقتی دولت سقف قیمتی پایین‌تر از قیمت تعادلی تعیین کند، مقدار عرضه کاهش و مقدار تقاضا افزایش می‌یابد که نتیجه‌اش کمبود و صف است. از سوی دیگر، تعیین کف قیمت بالاتر از قیمت تعادلی (مثلاً برای حمایت از کشاورز یا تولیدکننده) منجر به بیش‌عرضه یا نیاز به خرید مابه‌التفاوت توسط دولت می‌شود.

۲.۲ پیامدهای ناظری و انگیزشی

کنترل قیمت می‌تواند مشوق‌هایی برای رفتارهای جایگزین (مانند بازار سیاه، قاچاق، یا کاهش کیفیت محصول) ایجاد کند. همچنین، در شرایطی که شرکت‌ها یا عرضه‌کنندگان دارای قدرت بازار هستند، تنظیم‌گری قیمتی بدون سیاست‌های رقابتی ممکن است نتایج محدود یا معکوس داشته باشد (IMF, 1993).

۳. مرور تجربی (شواهد بین‌المللی و ملی)

۳.۱ شواهد بر پایه مطالعات بین‌المللی

بانک جهانی در گزارشی مفصل نتیجه می‌گیرد که کنترل‌های قیمتی، اگرچه از انگیزه‌های اجتماعی نشأت می‌گیرند، می‌توانند پیامدهای مخرب اقتصادی و توزیعی داشته باشند؛ با این حال، نمونه‌های موفق نیز وجود دارد چنان‌که اجرا همراه با هدفمندی و اصلاحات مکمل توانسته برخی اعوجاج‌ها را کاهش دهد (Guénette, 2020).

مطالعه‌ای درباره مداخلات قیمتی هدفمند در آرژانتین نشان داد که این نوع کنترل‌ها تاثیر موقت و محدود بر تورم دارند و پس از برداشته شدن کنترل‌ها اثر بازگشتی مشاهده می‌شود؛ افزون بر این، کنترل‌ها بر ورود محصولات جدید و پراکندگی قیمت‌ها اثرات منفی گذاشته‌اند (Aparicio & Cavallo, 2021). موارد ونزوئلا نشان می‌دهد که کنترل قیمتی گسترده در کنار مشکلات پولی و عرضه می‌تواند به کمبودهای جدی و گسترش بازار سیاه بینجامد (analyses on Venezuela; see Price Controls and Food Access: Lessons from Venezuela, 2024).

۳.۲ تجربه تاریخی ایالات متحده — فریز قیمت (۱۹۷۱)

اقدامات گسترده فریز دستمزد و قیمت در دوران «نیکسون» نمونه‌ای از کنترل قیمتی گسترده است که در کوتاه‌مدت فشار قیمتی را کاهش داد اما پیامدهای تخصیصی و تورمِ پس از آزادسازی را به همراه داشت (Nixon Shock historical analyses).

۳.۳ تجربه ایران — شواهد موردی

در ایران، سیاست‌های قیمتی در حوزه‌هایی مانند انرژی (بنزین و حامل‌های انرژی)، دارو و خودرو سابقه طولانی دارد. افزایش قیمت سوخت در نوامبر ۲۰۱۹ (افزایش چندمرحله‌ای و سهمیه‌بندی) به اعتراضات گسترده منجر شد که نشان‌دهنده حساسیت اجتماعی و پیامدهای سیاسی تغییرات قیمتی ناگهانی است (The Guardian, 2019; Fassihi & Gladstone, 2019). مطالعات و گزارش‌های داخلی نیز کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی نظیر داروسازی و خودرو را به‌عنوان یکی از پیامدهای قیمت‌گذاری دستوری گزارش کرده‌اند (EcoIran, 2025; ILNA, 2025). این مشاهدات با الگوی نظری تطابق دارند: اگر قیمت‌گذاری دستوری بدون ساز و کار جبران و بدون نظارت تأمین عرضه باشد، کمبود و افت کیفیت محتمل است.

۴. تحلیل و بحث

۴.۱ تضاد بین اهداف کوتاه‌مدت و پیامدهای بلندمدت

قیمت‌گذاری دستوری می‌تواند در کوتاه‌مدت کمک‌کننده باشد؛ اما زمانی که دوره‌ی مداخله طولانی شود یا بدون مکانیزم‌های جبران اجرا گردد، منافع کوتاه‌مدت به هزینه‌های بلندمدت تبدیل می‌شود: کاهش تولید، افت کیفیت، ایجاد رانت و بازار غیررسمی.

۴.۲ نقش اطلاعات و نهاد نظارتی

اجرای اثربخش قیمت‌گذاری مستلزم دسترسی به داده‌های دقیق هزینه تولید، توزیع و تقاضا و وجود نهادهای نظارتی توانمند است. نبود داده‌های شفاف و سیستم‌های نظارتی قوی در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، باعث شده اجرای قیمت‌گذاری به نتایج ناخواسته بیانجامد.

۴.۳ طراحی سیاست‌های مکمل

به‌جای اتکا صرف به تعیین قیمت، سیاست رویکردی ترکیبی را می‌طلبد: یارانه‌های هدفمند (به‌جای کنترل عمومی قیمت)، تقویت رقابت و مقررات ضدانحصار، و ایجاد مکانیسم‌های جبران برای تولیدکنندگان (مثلاً پرداخت تفاوت قیمت یا یارانه‌های مستقیم) می‌تواند زیان‌های جانبی را کاهش دهد (Guénette, 2020).

۴.۴ خطرات سیاسی و پیامدهای اجتماعی

تغییرات ناگهانی در قیمت حامل‌های انرژی در ایران (نوامبر ۲۰۱۹) نمونه‌ای آشکار از پیامدهای اجتماعی و سیاسی است؛ هرگونه اصلاح قیمتی باید همراه با شفافیت و برنامه توزیع منافع (مثلاً انتقال نقدی هدفمند) باشد تا ریسک اعتراضات اجتماعی کاهش یابد (The Guardian, 2019).

۵. نتیجه‌گیری و پیشنهادهای سیاستی

نتیجه‌گیری کلّی: قیمت‌گذاری دستوری ابزاری است که در شرایط خاص می‌تواند موقتاً به تسکین فشار قیمتی کمک کند، اما در نبود سیاست‌های تکمیلی و سازوکارهای پایدار تأمین و جبران، مخاطرات اقتصادی و توزیعیِ قابل توجهی دارد.

توصیه‌های سیاستی (عملی و مرحله‌ای):

1. هدفمندی و موقت بودن: قیمت‌گذاری دستوری تنها در موارد ضروری و برای مدت زمان مشخص و با شاخص‌های روشن اجرا شود.

2. جبران و حمایت از تولیدکننده: برای کالاهایی که قیمت‌شان دستوری تعیین می‌شود، مکانیسم‌های جبرانی مالی (یارانه تفاوت قیمت، پرداخت‌های هدفمند) تعریف گردد.

3. تقویت شفافیت و داده‌محوری: ایجاد سامانه‌های گزارش هزینه تولید و توزیع و انتشار داده‌های مرتبط جهت پشتیبانی تصمیم‌گیری.

4. ترکیب با سیاست‌های ساختاری: سیاست‌های قیمتی باید تکمیل‌کننده اقدامات برای افزایش رقابت، کاهش موانع ورود و مقابله با انحصار باشد.

5. برنامه خروج و ارزیابی مداوم: از ابتدا برنامه‌ای مشخص برای خاتمه مداخلات طراحی شود و شاخص‌های عملکردی (دسترسی، کیفیت، اثر بر بودجه) به‌صورت دوره‌ای ارزیابی شوند.

6. ارتباط شفاف با جامعه: اطلاع‌رسانی روشن درباره اهداف، مدت و جبران‌های مرتبط می‌تواند از واکنش‌های اجتماعی ناخواسته پیش‌گیری کند.

منابع :

• Aparicio, D., & Cavallo, A. (2021). Targeted price controls on supermarket products. Harvard Business School Working Paper. Retrieved from https://www.hbs.edu/ris/download.aspx?name=Cavallo_Aparicio_Targeted+Price+Controls+on+Supermarket+Products.pdf. Harvard Business School

• Guénette, J. D. (2020). Price controls: Good intentions, bad outcomes (World Bank Policy Research). The World Bank. Retrieved from https://documents1.worldbank.org/curated/en/735161586781898890/pdf/Price-Controls-Good-Intentions-Bad-Outcomes.pdf. World Bank

• International Monetary Fund. (1993). Price controls and electoral cycles (IMF Working Papers, Issue 089). IMF. Retrieved from https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/1993/089/001.1993.issue-089-en.xml. elibrary.imf.org

• Fassihi, F., & Gladstone, R. (2019, November 15). Iran abruptly raises fuel prices, and protests erupt. The New York Times. (Reported coverage of November 2019 fuel price increases). Retrieved from https://www.nytimes.com/2019/11/15/world/middleeast/iran-fuel-prices-protests.html. Wikipedia+1

• The Guardian. (2019, November 16). Iran supreme leader backs petrol price rises as protests spread. Retrieved from https://www.theguardian.com/world/2019/nov/16/protests-erupt-in-iran-after-government-raises-price-of-gas-by-50. The Guardian

• Price controls and food access: Lessons from Venezuela. (2024). ANH Academy (analysis & commentary). Retrieved from https://www.anh-academy.org/community/blogs/price-controls-and-food-access-lessons-from-venezuela. anh-academy.org

• EcoIran. (2025). قیمت‌گذاری دستوری؛ عامل عقب‌ماندگی ایران از بازار جهانی دارو [Article]. Retrieved from https://ecoiran.com/… (accessed 2025). اکوایران

• ILNA. (2025). انحراف خصوصی‌سازی صنعت خودرو با قیمت‌گذاری دستوری [News]. Retrieved from https://www.ilna.ir/… (accessed 2025). خبرگزاری ایلنا